‍

Umowa powiernicza nie jest konstruktem nowym i nieznanym polskiemu systemowi prawnemu. Jest też doskonale znana i zbadana pod kątem podatkowym. Najczęściej wykorzystywana jest w przypadku nabywania nieruchomości czy udziałów – i ten drugi przypadek będzie bohaterem dzisiejszego wpisu. Zacznijmy jednak od podstaw.

‍

Charakter prawny i podstawa zawarcia umowy powiernictwa

‍

Umowa powiernictwa (fiducjarna) jest umową nienazwaną zawieraną w oparciu o zasadę swobody umów z art. 353^1 Kodeksu cywilnego . Strony takiej umowy – powierzający (beneficjent rzeczywisty) i powiernik (formalny dysponent prawa) – kształtują jej treść według własnych potrzeb, byle nie sprzeciwia się to ustawie ani zasadom współżycia społecznego. W praktyce powiernik zobowiązuje się nabyć określone prawa (np. udziały lub akcje spółki kapitałowej) i wykonywać je w określony sposób na rzecz powierzającego, zachowując jednak własną legitymację formalnoprawną wobec osób trzecich. Tego typu konstrukcja jest akceptowana w orzecznictwie jako dopuszczalna forma umowy nienazwanej, zbliżonej w charakterze do zlecenia lub komisu.

‍

Stosunki między powierzającym a powiernikiem

‍

Między stronami umowy powiernictwa kształtuje się wewnętrzny stosunek zobowiązaniowy, w którym powiernik zobowiązuje się działać w interesie powierzającego. Powiernik zazwyczaj przyjmuje na siebie obowiązek świadczenia usług powierniczych – np. nabycia udziałów/akcji ze środków powierzającego, wykonywania praw z tych udziałów (oddawania głosów, pobierania dywidend) zgodnie z instrukcjami powierzającego oraz przeniesienia nabytych praw na powierzającego w określonych okolicznościach (np. na żądanie albo po spełnieniu ustalonych warunków). Powierzający z kolei zobowiązuje się np. pokryć wydatki powiernika związane z wykonaniem zlecenia, zapłacić wynagrodzenie powiernikowi (o ile umowa je przewiduje) i przejąć skutki ekonomiczne działań powiernika (np. zyski lub straty ze zbycia powierniczego).

‍

Umowa powiernicza – co powinny dogadać ze sobą strony?

‍

Wewnętrzne ustalenia stron mogą przewidywać m.in.:

• Instrukcje dla powiernika – sposób wykonywania prawa głosu z akcji/udziałów, sposób zarządu powierniczym majątkiem, warunki zbycia udziałów itp.
• Obowiązek wydania korzyści – powiernik musi przekazać powierzającemu wszystko, co uzyskał w związku z wykonywaniem umowy powierniczej (np. dywidendy, prawa poboru, środki ze sprzedaży udziałów).
• Rozliczenie kosztów i wynagrodzenia – powierzający powinien zwrócić powiernikowi wydatki poczynione w wykonaniu umowy (np. cenę zakupu udziałów, opłaty) oraz ewentualnie wypłacić umówione wynagrodzenie za usługę powiernictwa.
• Przeniesienie przedmiotu powiernictwa na powierzającego – umowa określa, kiedy i jak powiernik przeniesie formalne prawo własności (udziały, akcje) z powrotem na powierzającego lub wskazaną przez niego osobę. Często następuje to na żądanie powierzającego albo po upływie oznaczonego terminu. Powiernik może być zobowiązany do przeniesienia prawa nieodpłatnie lub za zapłatą odpowiadającą pierwotnym nakładom (unikając w ten sposób dodatkowych rozliczeń).

Pełen zakres ustaleń może być o wiele szerszy – często jest to również związane z udzielaniem dodatkowych zabezpieczeń. Warto bowiem pamiętać, że zarówno na powiernika jak i powierzającego umowa powiernicza może rodzić konkretne ryzyka.

‍

Skutki prawne wobec osób trzecich

‍

Wobec osób trzecich (spoza stosunku powiernictwa) dominujące znaczenie ma zewnętrzny aspekt – czyli to, że powiernik jest formalnym nabywcą i posiadaczem praw. W naszym scenariuszu oznacza to, że to powiernik figuruje w księdze udziałów spółki z o.o. lub w rejestrze akcjonariuszy/księdze akcyjnej spółki akcyjnej jako właściciel udziałów/akcji. Osoby trzecie, takie jak pozostali wspólnicy, sama spółka, kontrahenci spółki czy organy władzy, co do zasady uznają powiernika za rzeczywistego właściciela udziałów/akcji.

‍

Aspekty podatkowe umowy powiernictwa

‍

Umowa powiernictwa wywołuje szereg wyzwań na gruncie podatkowym, ponieważ formalny przepływ dóbr i środków finansowych nie odzwierciedla rzeczywistego beneficjenta korzyści. W analizowanej sytuacji – gdy powiernik nabywa udziały/akcje w spółce kapitałowej na rachunek powierzającego – kluczowe jest ustalenie, kto dla celów podatkowych jest traktowany jako właściciel udziałów, otrzymujący dochody lub ponoszący wydatki. W polskim systemie podatkowym brak jest szczególnych przepisów wprost regulujących instytucję powiernictwa (nie istnieje odpowiednik trustu anglosaskiego). Organy podatkowe oraz sądy administracyjne wypracowały jednak pewne podejścia w drodze interpretacji indywidualnych i orzecznictwa, które koncentrują się na ustaleniu rzeczywistego beneficjenta przysporzeń.

‍

Ocena umowy powierniczej nabycia udziałów przez fiskusa na konkretnej sprawie

‍

Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej wydał interpretację indywidualną (sygnatura: 0114-KDIP3-1.4011.827.2024.2.AK) dotyczącą skutków podatkowych zawarcia umowy powiernictwa w zakresie podatku dochodowego od osób fizycznych.

Wnioskodawcą (Powiernikiem) był Pan A.A., a Zainteresowaną niebędącą stroną postępowania (Powierzającym) była Pani B.B., a także dwie inne osoby fizyczne. Wnioskodawca zapytał o skutki podatkowe kilku czynności związanych z umową powiernictwa, na mocy której Powiernik objął udziały w spółce we własnym imieniu, ale na rzecz Powierzających.

Analizowane problemy podatkowe i uzasadnienie stanowiska organu:

• Przekazanie środków pieniężnych na nabycie udziałów:
  
  • Problem podatkowy: Czy przekazanie przez Powierzającego środków Powiernikowi na nabycie udziałów w spółce na rzecz Powierzającego powoduje powstanie przychodu podlegającego opodatkowaniu u Powiernika?
  • Stanowisko podatnika (uznane za prawidłowe): Nie, przekazanie środków pieniężnych na nabycie udziałów na rzecz Powierzającego nie powoduje powstania przychodu u Powiernika.
  • Uzasadnienie organu: Czynność przekazania środków nie ma charakteru definitywnego, jest formą pośredniego nabycia udziałów przez Powierzającego. Powiernik jest zobowiązany do objęcia udziałów i ich przekazania Powierzającemu lub zbycia na jego polecenie i zwrotu środków. Środki przekazane przez Powierzającego służą konkretnemu celowi - sfinansowaniu objęcia udziałów. Otrzymane środki są traktowane jako rodzaj zaliczki na poczet przyszłych wydatków Powiernika na rzecz Powierzającego. Przychody podatkowe to tylko trwałe, definitywne i bezwarunkowe przysporzenia majątkowe, a przekazanie środków w ramach umowy powiernictwa takiego charakteru nie ma. Powiernictwo jest z podatkowego punktu widzenia neutralne.

• Wypłata dywidendy Powiernikowi a następnie przekazanie jej Powierzającemu:
  
  • Problem podatkowy: Czy przychód z kapitałów pieniężnych z tytułu dywidendy powstanie u Powiernika jedynie w części dotyczącej jego własnych udziałów, a w części dotyczącej udziałów powierniczych powstanie po stronie Powierzających?
  • Stanowisko podatnika (uznane za prawidłowe): Tak, przychód z dywidendy po stronie Powiernika powstanie jedynie w części dotyczącej jego własnych udziałów, natomiast w części dotyczącej udziałów powierniczych przychód powstanie po stronie Powierzających.
  • Uzasadnienie organu: Formalnie dywidendę otrzymuje Powiernik, ale zgodnie z umową powierniczą część przypadająca na udziały powiernicze powinna zostać przekazana Powierzającym. Przysporzenie majątkowe z tytułu dywidendy następuje więc po stronie Powierzających proporcjonalnie do posiadanych powierniczo udziałów. Powiernik w stosunku do tej części dywidendy jest podmiotem transparentnym podatkowo. Skutki podatkowe uzyskania dywidendy z udziałów powierniczych powinny być rozpoznane po stronie Powierzającego.

• Zbycie udziałów w celu ich umorzenia przez Powiernika:
  
  • Problem podatkowy: Czy przychód po stronie Powiernika powstanie jedynie w części dotyczącej jego własnych udziałów, a w pozostałej części cena za zbywane udziały nie będzie stanowić jego przychodu?
  • Stanowisko podatnika (uznane za prawidłowe): Tak, przychód po stronie Powiernika powstanie jedynie w części dotyczącej jego własnych udziałów.
  • Uzasadnienie organu: W odniesieniu do udziałów posiadanych powierniczo, Powierzający są ich faktycznymi właścicielami. Wynagrodzenie otrzymane przez Powiernika z tytułu zbycia udziałów powierniczych w celu ich umorzenia nie jest jego przychodem, gdyż nie jest to jego trwałe przysporzenie majątkowe. Powiernik jest zobowiązany wydać Powierzającemu wszystko, co dla niego uzyskał. Rzeczywistym beneficjentem jest Powierzający, a dla Powiernika kwota ta jest neutralna podatkowo. Skutki podatkowe związane z czynnościami powiernika są analogiczne do tych, jakie wystąpiłyby, gdyby czynności te wykonywane były bezpośrednio przez powierzającego.

• Rozpoznanie przychodu przez Powierzającego w przypadku umorzenia udziałów powierniczych:
  
  • Problem podatkowy: Czy w przypadku zbycia udziałów w celu ich umorzenia, to Powierzający we własnym zakresie powinien rozpoznać przychód w odniesieniu do tej części ceny jaka dotyczyć będzie zbycia udziałów posiadanych powierniczo przez Powiernika na rzecz Powierzającego?
  • Stanowisko podatnika (uznane za prawidłowe): Tak, Powierzający powinien rozpoznać przychód w odniesieniu do części ceny dotyczącej zbycia udziałów posiadanych powierniczo.
  • Uzasadnienie organu: Przysporzenia na rzecz Powiernika z tytułu zbycia udziałów powierniczych w celu ich umorzenia nie mają charakteru ostatecznego, a Powiernik jest zobowiązany do wydania korzyści Powierzającemu. Skutki podatkowe czynności powiernika są analogiczne do skutków, gdyby działał bezpośrednio Powierzający. Przychód ze zbycia udziałów powierniczych w celu umorzenia stanowi trwałe przysporzenie majątkowe Powierzającego i to on powinien wykazać i opodatkować uzyskany dochód. Przychodem będzie cena sprzedaży, a kosztem uzyskania przychodu wydatki na objęcie tych udziałów.

• Nieodpłatne przeniesienie udziałów powierniczych na Powierzającego:
  
  • Problem podatkowy: Czy nieodpłatne przeniesienie udziałów posiadanych powierniczo na Powierzającego w wykonaniu umowy powiernictwa będzie czynnością neutralną podatkowo zarówno dla Powiernika, jak i Powierzającego?
  • Stanowisko podatnika (uznane za prawidłowe): Tak, przeniesienie takie będzie neutralne podatkowo dla obu stron.
  • Uzasadnienie organu: Z ekonomicznego punktu widzenia, Powierzający jest właścicielem ekonomicznym udziałów. Przeniesienie własności w ramach umowy powiernictwa stanowi de facto otrzymanie przez Powierzającego swoich własnych aktywów. Nie jest to niezależne świadczenie skutkujące przysporzeniem majątkowym. Czynność ta jest immanentną cechą stosunku powiernictwa. Przychód podatkowy to tylko trwałe, definitywne i bezwarunkowe przysporzenia majątkowe.

‍

Konkluzje

‍

Podsumowując, Dyrektor KIS uznał za prawidłowe stanowisko Wnioskodawcy, że czynności dokonywane przez Powiernika w ramach umowy powiernictwa, w tym przekazanie środków na nabycie udziałów, przekazanie dywidendy, zbycie udziałów w celu umorzenia, oraz nieodpłatne przeniesienie udziałów na Powierzającego, co do zasady nie generują przychodu po stronie Powiernika, a skutki podatkowe związane z udziałami powierniczymi powinny być rozpoznawane przez Powierzającego jako ekonomicznego właściciela tych udziałów.

‍

‍